नेपालमा सन् २०१५ को संविधान संगै संघीय प्रणाली लागू भएको थियो। तदनुसार सङ्घीय, प्रदेश र स्थानीय तहलाई आआफ्नै कार्य क्षेत्राधिकर दिएको छ। नेपालको संविधानले पर्यटनको विकास र प्रवर्द्धनका लागि स्थानीय सरकारलाई विभिन्न क्षेत्राधिकारको व्यवस्था गरेको छ । यस क्षेत्राधिकारमा नीति तजुर्मा, पूर्वाधार विकास र प्राकृतिक तथा साँस्कृति सम्पदाको संरक्षण, स्थानिय पर्यटन, उत्पादनको प्रवर्द्धन र पर्यटनको सुरक्षा गर्ने अधिकार सुनिश्चित गरेको छ।
नेपालको मनमोहक परिदृश्यमा बसेको पोखरा महानगरपालिकालाई बिगत लामो समय देखि देशको पर्यटकीय गहनाको रूपमा लिइदै आए तापनि संघ सरकारले कार्यान्वयन गरेका ठुला-ठुला गुरुयोजनाहरुसंग पर्यटन बिकासको तालमेल नमिल्दा निजि क्षेत्र र पर्यटकीय व्यवसायीहरुको निराशा यथावत देखिन्छ।
पर्यटन विकासलाई सहज बनाउन स्थानिय सरकारले दिगो पर्यटन अभ्यासलाई प्रवर्द्धन गर्न नीति तथा कार्यक्रम बनाउन सक्छ तर पर्यटन विकासको कामको प्रतिफल अंकगणितमा निकाल्न भने अझै सकिएको देखिदैन। नेपालमा स्थानीय सरकारलाई प्रदान गरिएको क्षेत्राधिकरहरु पर्यटन बिकासका लागि औचित्यपूर्ण भए तापनि विधायकी प्रक्रियालाइ प्रभावकारी ढंगले कार्यन्वयन गर्न थुप्रै चुनौतिहरु देखिन्छन र संघ सरकार र स्थानीय सरकार बिचको पर्यटन विकासलाइ लिएर परिणाममा अन्तर छर्लङ्ग हुन्छन् । जसले गर्दा पर्यटन विकास र निजि क्षेत्र लाई ठुलो लगानी फसाउने खाल्डो बनेको छ । नीति र योजना हरु सुव्यवस्थित गर्न अति अवश्यक नियमहरु बनाउन र अवश्यकतानुरूप कार्यविधि सुनिश्चित गर्न संघिय, प्रदेश र स्थानीय सरकार बीच प्रभावकारी सहकार्य आवश्यक छ। यस बाहेक स्थानीय सरकारको अधिकार क्षेत्रलाइ प्रयाप्त श्रोत र क्षमता अभिवृद्धि पहलहरु द्वारा समर्थित गर्न सके नीतिगत र कार्यन्वयनको अन्तर घटाउन सकिन्छ।
सिमित बित्तिय श्रोत र प्राविधिक विशेषताको कमीले स्थानीय सरकारको पर्यटन बिकास योजनालाई प्रभावकारी रूपमा कार्यन्वयन गर्न सक्ने क्षमतालाई बाधा पुर्याइरहेको देखिन्छ। तालिम कार्यक्रम, ज्ञान आदान-प्रदान र सम्बन्धित सरोकारवालाहरु संगको साझेदारी को माध्यमबाट संस्थागत क्षमता सुढृदिकरण गर्न विधायिकी प्रक्रियाको प्रभावकारी कार्यन्वयन आवश्यक देखिन्छ।
करिब आधा दशक देखि पोखरा महानगरपालिकालाई पर्यटन राजधानी घोषणा गर्ने स्थानीय सरकारको प्रयत्न र जनताको पर्खाइ यथावतै छ। स्थानिय सरकार र निजि क्षेत्र दुबैले पोखरामा पर्यटनको माध्यम बाट द्रुत गतिमा सामाजिक आर्थिक विकास गर्न चाहेका छन् भने पर्यटन व्यवसायीहरुले सो क्षेत्रमा पर्यटन संग सम्बन्धित आयोजनाहरुको परिचय र कार्यन्वयनमा आए संगै आफ्नो व्यवसाय बढाउने आशा राखेका छन्।
विश्व पर्यटन बजारमा प्रतिस्पर्धा गर्न र पोखरालाई पर्यटन राजधानी घोषणा गर्न स्थानीय सरकार ले उदयमान विश्वव्यपी ट्रेन्डहरुलाई आत्मसाथ गर्न आवश्यक छ। विश्व प्रचलन अनुरुप पोखराको पर्यटन सुदृढिकरणको लागि केही रणनीतिहरु अवलम्बन गर्न सकिन्छ र केहि रणनीतिहरु यस प्रकार रहेका छन्:
गन्तव्य मार्केटिङ अभियानहरू: पर्यटकहरूलाई आकर्षित गर्न प्रभावकारी गन्तव्य मार्केटिङ अभियानहरू सुरु गर्नु महत्त्वपूर्ण छ। स्थानीय सरकारले न्युजिल्यान्ड जस्ता देशहरूबाट सिक्न सक्दछ। जसले “१००% शुद्ध न्यूजील्याण्ड” अभियान मार्फत आफ्नो मनमोहक परिदृश्यहरूलाई सफलतापूर्वक प्रवर्द्धन गर्यो। पोखराको प्राकृतिक सौन्दर्य, सांस्कृतिक सम्पदा र अनुपम अनुभवहरू देखाएर स्थानीय सरकारले यस पोखरा सहरलाई विश्वको पर्यटन नक्सामा घुम्नैपर्ने गन्तव्यको रूपमा स्थापित गर्न सक्दछ ।
सार्वजनिक-निजी साझेदारी: सार्वजनिक र निजी क्षेत्रबीचको सहकार्य पर्यटन विकासमा ज्यादै महत्त्वपूर्ण हुन्छ। स्थानीय सरकारले दुबईको उत्कृष्ट उदाहरण नियाल्न सक्छ, जहाँ सरकारी र निजी लगानीकर्ताहरू बीचको साझेदारीले बुर्ज खलिफा र पाम जुमेराह जस्ता विश्व-स्तरीय आकर्षणहरू सिर्जना गर्न नेतृत्व गरेको छ। सार्वजनिक-निजी साझेदारीलाई सहजीकरण गरेर स्थानीय सरकारले लगानी आकर्षित गर्न, पूर्वाधार विकासको प्रवर्द्धन गर्न र पोखराको पर्यटकीय अनुभव बढाउन सक्दछ।
दिगो पर्यटन अभ्यासहरू: दिगो पर्यटन अभ्यासहरू अवलम्बन गर्नु दीर्घकालीन पर्यटन विकासका लागि महत्त्वपूर्ण छ। उदाहरणका लागि कोस्टारिका जस्ता देशहरूले सफलतापूर्वक आफूलाई दिगो पर्यटन गन्तव्यको रूपमा स्थापित गरेका छन्। स्थानीय सरकारले नवीकरणीय ऊर्जा प्रवर्द्धन, फोहोर व्यवस्थापन प्रणाली लागू गर्ने र समुदायमा आधारित पर्यटनलाई सहयोग गर्ने जस्ता पर्यावरण मैत्री पहलहरूलाई प्रोत्साहन गर्न सक्दछ । पोखरालाई दिगो गन्तव्यको रूपमा प्रदर्शन गरेर, वातावरणीय संरक्षणलाई महत्व प्रदान गर्ने जिम्मेवार यात्रुहरूलाई थप आकर्षित गर्न सक्दछ।
सांस्कृतिक सम्पदा संरक्षण र पर्यटन : सांस्कृतिक सम्पदाको संरक्षण र सम्पदा पर्यटन प्रवर्द्धन पर्यटकका लागि महत्वपूर्ण आकर्षण हुनसक्छ र देशको समग्र विकासको आधार समेत बन्न सक्दछ। स्थानीय सरकारले क्योटो, जापान जस्ता शहरहरूबाट प्रेरणा लिन सकिन्छ, जसले आफ्नो ऐतिहासिक स्थल र परम्परालाई प्रभावकारी रूपमा संरक्षण गर्दै मूर्तरुप दिदैँ आएको देखिन्छ। पोखराको साँस्कृतिक सम्पदाको संरक्षण, स्थानीय कारीगर र परम्परागत प्रचलनलाई समर्थन गर्दै र सांस्कृतिक उत्सवहरू आयोजना गरेर स्थानीय सरकारले आगन्तुकहरूका लागि अद्वितीय अनुभव सिर्जना गरी पर्यटन प्रवर्द्धन गर्न सक्दछ ।
पूर्वाधार विकास र कनेक्टिभिटीः पर्यटन विकासका लागि पूर्वाधारमा लगानी र कनेक्टिभिटीको सुधार महत्वपूर्ण छ । सिंगापुरको चांगी एयरपोर्टको उदाहरणले उत्कृष्ट रुपमा जडान भएको यातायात हबको महत्त्वलाई हाइलाइट गर्दछ। स्थानीय सरकारको पोखराको विमानस्थलको पूर्वाधार विस्तार, सडक सञ्जाल सुधार र सहरभित्र यातायातका विकल्पहरू विस्तार गर्नमा ध्यान आकर्षण हुनुपर्दछ। यसले पर्यटकहरूको लागि सहज पहुँचको सुविधा र उनीहरूको समग्र अनुभवमा महत्वपूर्ण योगदान खेल्दछ।
पर्यटन नवप्रवर्तन र प्रविधि: नवीन प्रविधिहरू अंगाल्दा पर्यटन अनुभव बृद्धि गर्न र सञ्चालनलाई सुव्यवस्थित बनाउन सकिन्छ। स्थानीय सरकारले बार्सिलोना, स्पेन जस्ता गन्तव्यबाट प्रेरणा लिन सक्दछ , जसले आगन्तुक सेवाहरू सुधार गर्न स्मार्ट सिटी प्रविधिहरू लागू गरेको छ। मोबाइल एपहरू, भर्चुअल वास्तविकता अनुभवहरू र डाटा एनालिटिक्स जस्ता प्रविधिका समाधानहरूको भरपुर लाभ उठाउदैँ, स्थानीय सरकारले व्यक्तिगत सेवाहरू प्रदान गर्न, बहुमूल्य अन्तर्दृष्टिहरू सङ्कलन गर्न र विश्वव्यापी पर्यटन प्रवृतिहरूको छत्रछाँयामा रहन सक्दछ ।
सीप विकास र तालिम : गुणस्तरीय पर्यटन सेवाहरू प्रदान गर्न दक्ष जनशक्ति निर्माण गर्नु आवश्यक छ। स्थानीय सरकारले स्विट्जरल्याण्डको उदाहरण पछ्याउन सक्छ, जुन यसको आतिथ्य प्रशिक्षण संस्थानहरूको लागि प्रसिद्ध छ।
शैक्षिक संस्थाहरूसँग साझेदारी स्थापना गरेर र स्थानीय बासिन्दाहरूका लागि तालिम कार्यक्रमहरू उपलब्ध गराएर, सरकारले पर्यटकहरूलाई असाधारण आतिथ्य अनुभव प्रदान गर्न सक्ने योग्य पेशेवरहरूको उपलब्धता सुनिश्चित गर्न सक्दछ ।
दिगो पर्यटन अभ्यासहरू: वातावरणको लागि बढ्दो चासोको साथ, दिगो पर्यटन अभ्यासहरूको प्रवर्द्धन आवश्यक छ। स्थानीय सरकारले वातावरणमैत्री पहलहरू, जस्तै फोहोर व्यवस्थापन प्रणाली, नवीकरणीय ऊर्जा अपनाउने र जिम्मेवार पर्यटन दिशानिर्देशहरूलाई प्रोत्साहित गर्न सक्दछ । प्राकृतिक सम्पदा र साँस्कृतिक सम्पदाको संरक्षणमा जोड दिनाले वातावरणीय चेतना यात्रुहरुका लागि पोखराको आकर्षण बढ्नेछ ।
डिजिटल रूपान्तरण: डिजिटल युगले मानिसहरूको यात्रा गर्ने र यात्रा-सम्बन्धित निर्णयहरू गर्ने तरिका परिवर्तन गरेको छ। स्थानीय सरकारले पोखराको पर्यटन प्रस्तावलाई प्रवर्द्धन गर्न, सामाजिक सञ्जाल अभियानहरू मार्फत सम्भावित पर्यटकहरूसँग संलग्न हुन र अनलाइन बुकिङ प्रणालीलाई सहज बनाउन डिजिटल प्लेटफर्महरू प्रयोग गर्न सक्दछ। प्रविधिलाई अँगाल्नेले आगन्तुकको अनुभवमा मात्र वृद्धि नगरी परिचालन दक्षतामा पनि सुधार पुर्याउने गर्दछ । पर्यटन उत्पादनमा विविधीकरण: पर्यटकको बदलिँदो प्राथमिकतालाई पूरा गर्न पोखराले आफ्नो पर्यटन उत्पादनमा विविधता ल्याउन आवश्यक छ। सुन्दर नगरी पोखराको अर्को महत्वको क्षेत्र भनेको साहसिक पर्यटन, वेल्ल्नेस पर्यटन र एग्रो पर्यटन हो जसका लागि मात्र पोखराको भ्रमण गर्ने हजारौं पर्यटक छन्, जसको विकासले उत्कृष्ट बजारहरू आकर्षित गर्न सकिन्छ । स्थानीय सरकारले उद्यमीहरू र स्थानीय समुदायहरूलाई विश्वव्यापी प्रचलनहरूसँग मिल्दोजुल्दो अद्वितीय अनुभवहरू सिर्जना गर्न प्रोत्साहन र सहयोग प्रदान गर्न सक्दछ। यिनै कारणहरुले गर्दा समग्र पोखरा महानगरपालिकाको
पर्यटन विकासको सम्भावना र महत्व ज्यादा रहेको छ ।
पूर्वाधार विकासः पर्यटनको अनुभव अभिवृद्धि गर्नका लागि पर्याप्त पूर्वाधार अत्यावश्यक छ। स्थानीय सरकारले यातायात सञ्जाल सुधार गर्न, आवास सुविधाको स्तरोन्नति गर्न र लोकप्रिय पर्यटकीय आकर्षणहरूमा कनेक्टिभिटी बढाउन लगानी गर्नुपर्छ। यात्रुहरूको पहुँच र सुविधा सुनिश्चित गर्नाले विश्व पर्यटन परिदृश्यमा पोखराको प्रतिस्पर्धात्मकतामा उत्कृष्ट योगदान पुर्याउनेछ ।
अतः पोखरा महानगरपालिकाको पर्यटन विकासले सफल विश्वव्यापी केस स्टडीहरूबाट नियोजित रणनीतिहरू अपनाएमा धेरै फाइदा लिन सक्दछ । गन्तव्य बजारीकरण अभियानहरू कार्यान्वयन गर्दै, सार्वजनिक-निजी साझेदारीलाई प्रवर्द्धन गर्दै, दिगोपनको प्रवर्द्धन, सांस्कृतिक सम्पदाको संरक्षण, पूर्वाधारमा लगानी, प्रविधिलाई आत्मसात् गर्दै र सीप विकासमा ध्यान केन्द्रित गरी स्थानीय सरकारले पोखराको पर्यटनलाई बलियो बनाउन र यसलाई विश्व पर्यटन उद्योगमै प्रतिस्पर्धात्मक गन्तव्यको रूपमा स्थापित गर्न सक्दछ। यी विश्वव्यापी केस स्टडीहरूबाट प्रेरणा लिएर स्थानीय सरकारले पोखरामा दिगो पर्यटन विकास र आर्थिक समृद्धिको मार्ग खोल्न सक्दछ ।
An undergraduate Social Science student at Tribhuvan University, passionate about advocating for policy change, conducting research, and leading outreach initiatives.
